Erfgoed in het Westerkwartier
beschermd dorpsgezicht
monumenten
oorlogsmonumenten
streektalen
volksverhalen
gewoonten en gebruiken
Cultuurhistorische musea in het Westerkwartier
met reguliere openingstijden
Cazemierboerderij - Tolbert
Streekhistorisch museum in een 17e-eeuwse boerderij met o.a. een maquette van Tolbert tussen 1900 - 1930. Tevens ontmoetingscentrum en educatieve activiteiten. Vaste tentoonstelling en wisselende (kunst)exposities.
Hoofdstraat 27
9356 AT Tolbert
T: 0594-51 24 48
Museum Het Joodse Schooltje - Leek
Museum over en monument voor joods leven in Leek en de 61 joodse medeburgers die de Tweede Wereldoorlog niet overleefden.
Samuel Leviestraat 10
9351 BM Leek
T: 06 - 546 30 756
E: info@museumjoodseschooltje.nl
Museum Nienoord - Leek
Borg met landgoed uit de 19e-eeuw, met een geschiedenis die teruggaat tot 1508. Nationaal rijtuigmuseum met oa. expositie over de geschiedenis van de borg en de streek
Nienoord 1
9351 AC Leek
T: 0594-51 22 60
Landbouw- en Streekmuseum 't Rieuw - Nuis
Streekmuseum met aandacht voor ambachten en het boerenbedrijf in vroeger tijden en de geschiedenis van de streek. Vaste collectie met wisselende thema's en (kunst)exposities door derden. Gelegen op landgoed Coendersborg.
Oudeweg 17a
9364 PR Nuis
T: 0594-64 11 20
W: Landbouw- en streekmuseum 't Rieuw
Museum Sint Bernardushof - Aduard
Museum gewijd aan het voormalige klooster te Aduard, ooit een van de grootste kloostercomplexen in Noord Europa. Met bezoek aan de voormalige ziekenzaal (ca. 1300), enkele wandelroutes en een digitale applicatie. Vaste collectie en wisselende exposities.
Hofstraat 45
9831 RB Aduard
T: 050 - 403 21 09
Museum 't Steenhuus - Niebert
Streekmuseum gewijd aan o.a. het bakkers- en het schildersambacht. Gevestigd in het enig overgebleven middeleeuwse steenhuis in Groningen. Vaste collecties en wisselende tentoonstellingen.
't Pad 15a
9365 TA Niebert
T: 06 – 43 86 66 99 / 06 – 25 19 39 72
Museum Wierdenland - Ezinge
Archeologisch museum over de beroemde wierde(n) van Ezinge en het beschermde cultuurlandschap Middag - Humsterland. Vaste collecties en wisselende exposities.
Van Swinderenweg 10
9891 AD Ezinge
T: 0594 62 15 24
Abel Tasman Museum - Lutjegast
Klein museum gewijd aan de zeevaarder Abel Jansz Tasman uit 'Lutkegast' en zijn ontdekkingen in het zuidelijk halfrond. Vaste collectie (binnen en buiten) en educatieve activiteiten.
Binnencollectie tijdelijk alleen op afspraak geopend.
Kompasstraat 1a
9866 TA Lutjegast
T: 06 53 80 47 41
Akte van ondertrouw Abel Jansse Tasman uit Lutkegast, 12 december 1631. Bron: Stadarchief Gemeente Amsterdam
Blik, Trommel en Oudhedenmuseum - Niezijl
Verzameling blikken en gebruiksvoorwerpen uit de vorige eeuw. Vaste collectie; alleen op afspraak
Hoofdstraat 39
9842 PC Niezijl
T: 0594-21 25 12
Fietsmuseum Garage Birza - Zuidhorn
Geschiedenis van familie en bedrijf Birza met verzameling rijwielen en toebehoren. Vaste collectie. Alleen op afspraak te bezichtigen.
Jellemaweg 16
9801 CK Zuidhorn
T: 0594-529455 of 06-28767029
E:
info@fietsmuseumgaragebirza.nl
W:
Fietsmuseum Garage Birza
LEGIO-museum & Museumdrukkerij Grootegast
Ruime verzameling LEGO-speelgoed & een oude drukkerij, vaste collecties; in de weekends geopend
Museumplein Grootegast
Legolaan 1C
9861 AT Grootegast
Tel.: 0594-74 56 05 (Lego); 0594-61 22 00 (drukkerij)
Beschermd dorpsgezicht
Diverse dorpen in het Westerkwartier of delen ervan zijn door het Rijk of de gemeente aangemerkt als beschermd dorpsgezicht. Dat betreft onder andere:
- Enumatil
- Ezinge
- Feerwerd
- Garnwerd
- Niehove
- Oostum
- Saaksum
- Zuidhorn
Voor een kaart van rijks-beschermde dorps- en stadsgezichten klik je hier
Monumentenkaart
De gemeente Westerkwartier kent op het moment (2022) 80 gemeentelijke en 243 rijksmonumenten. Je vindt ze op de gemeentelijke monumentenkaart
Open monumentendag Westerkwartier
Een overzicht van monumenten in het Westerkwartier per dorp of buurtschap is te vinden op de website van de Stichting Open Monumentendag Westerkwartier
Oorlogsmonumenten
Wikipedia geeft een lijst van 20 oorlogs- of herdenkingsmonumenten in de gemeente Westerkwartier.
Voor slachtoffers van de oorlog in het Westerkwartier bestaat een digitaal monument: WKRegister
rechts: de weg van Esinge op de Hoogte naar Den Ham. voorstudie voor de kaart van Groningen van Johannes Beckeringh, inkt op perkament, 1754
onder: transformatorhuisje aan de Bosscherweg te Grijpskerk, waar in de Tweede Wereldoorlog de bevolkingsadministratie verstopt lag. Sinds 2000 een oorlogsmonument.
99 Oude kerken en twee synagoges in de provincie Groningen worden beheerd door de Stichting Oude Groninger Kerken. Daaronder ook belangwekkende kerken in het Westerkwartier, zoals die van Fransum, Midwolde, Niehove, Oostum en Visvliet. Voor de volledige lijst van alle aangesloten gebedshuizen en hun interieurs klik je hier
Over die kerken, hun interieur en hun orgels is daarnaast een uitgebreide digitale kennisbank beschikbaar.
(Oude) Groninger Kerken II
Andere oude of bijzondere kerken, zoals de dorpskerken in Noord- en Zuidhorn en de Ontmoetingskerk in Oldehove zijn in beheer van kerkgenootschappen. Informatie over geselecteerde kerken in het Westerkwartier vind je onder andere hier en hier
Van de 16e tot in de 20e eeuw waren doopsgezinden of mennisten ook in het Westerkwartier een belangrijke christelijke minderheid. Van hun gebedshuizen, vermaanhuizen of vermaningen geheten, zijn er in de gemeente nog drie over. Eén ervan, in Noordhorn, is nog in gebruik; de gebouwen in Den Horn en Grijpskerk hebben inmiddels een andere bestemming gekregen. De verborgen vermaning van Grijpskerk is een monument.
Behalve het Joodse schooltje herinneren ook een begraafplaats bij Leek en Joodse graven in Grijpskerk aan Joods leven in het Westerkwartier
Joodse Begraafplaats
Roomsterweg 15a
9351 TD Diepswal (bij Leek)
Joodse begraafplaats Grijpskerk,
afdeling van de Algemene Begraafplaats
Oosterkade 13, 9843 AG Grijpskerk
hieronder: doopsgezinde vermaning in Den Horn, ca. 1900; met pastorie, kosterswoning en twee armenwoningen van de diaconie een relatief grote, bloeiende gemeenschap. Foto collectie Groninger archieven.
Zoals in alle Groninger Ommelanden was het Fries in het Westerkwartier tot ver in de Middeleeuwen de gangbare taal - niet alleen in de omgang, maar bijvoorbeeld ook in het recht.
In het gebied tussen de Lauwers en de Eems wordt het Fries vanaf de 14e eeuw verdrongen door het Neder-saksisch. In vrijwel heel het Westerkwartier wordt zodoende Westerketiers gesproken, een Nedersaksisch dialect. De schoolmeester van Marum merkt daarover in 1828 nog op dat dat dat 'algemeen Groningers met Vriesche landstaal gemengd.' is. Vandaag de dag is alleen in Opende en De Wilp, in het uiterste (zuid-)westen het Fries een omgangstaal, maar dat komt vooral door migratie.
De invloed en/of nabijheid van het Fries is ook nog altijd merkbaar in de naamgeving: Fries klinkende voor- en achternamen komen in Groningen nog veel voor. Bij vrouwennamen komt daar wel vaak een -t tussen: het Friese Froukje wordt in het Gronings Frouwktje
onder: een uilenbord (Fries: ûleboerd, Gronings: oelbred) geldt als 'typisch' Fries: alleen vrije, stemgerechtigde boeren plaatsten het sinds de 17e eeuw op de nok van de schuur. Ook in vrijwel geheel het Westerkwartier komt het ornament echter voor.
volksverhalen
Als kind schreef Gerrit Arend Arends uit Ezinge de verhalen op die naaister Trijntje Alberts zijn broer en hem rond 1800 vertelde. Het is daarmee de oudste verzameling sprookjes uit Nederland, uitgegeven als
Het Boek van Trijntje Soldaats (1927).
- Het boek van Trijntje Soldaats (Delpher)
- Volksverhalenbank / -kaart (Meertens Instituut)
- De Sagenjager (met fietsroutes)
- Sprookjes en verhalen uit Groningen
- Sanne Meijer onderweg: volksverhalen
onder: illustratie uit Het Boek van Trijntje Soldaats (1928). Houtsnede van H.N. Werkman
Gewoonten en gebruiken
Sint Maarten als kinderfeest bloeit landelijk weer op, maar er zijn sterke regionale verschillen. In het protestantse Westerkwartier is de van oorsprong katholieke traditie door de eeuwen heen springlevend gebleven.
Erfgoedpartners Groningen maakte een lessenreeks over het Sint Maartensfeest voor groepen 5 en 6, met o.a. verhalen en liedjes in streektaal.
Haring. Vanwege van het testament van Menno Jelting krijgen de armen van het vroegere dorp Faan sinds 1476 elk jaar op de woensdag voor Pasen een tonnetje haring. Met een onderbreking in de corona-tijd (2020 - 2021) wordt die traditie tot op de dag van vandaag voortgezet voor de bewoners van Niekerk, Oldekerk en de buurtschap Faan. Het gebruik, sinds 1979 georganiseerd door een aparte stichting, is opgenomen in de Nationale inventaris immaterieel erfgoed.